Szetela, Adam. That Book Is Dangerous!: How Moral Panic, Social Media, and the Culture Wars Are Remaking Publishing. The MIT Press, Cambridge, Massachusetts 2025.

📚 Cenzura od wewnątrz?

W 2025 roku nakładem MIT Press ukazała się książka Adama Szeteli That Book Is Dangerous!: How Moral Panic, Social Media, and the Culture Wars Are Remaking Publishing. To jedna z najważniejszych prób opisu mechanizmów autocenzury w świecie literatury. Szetela analizuje amerykański rynek wydawniczy – największy i najbardziej wpływowy na świecie – i pokazuje, w jaki sposób media społecznościowe oraz moralne paniki kształtują decyzje edytorskie.

🎯 Główna teza

Szetela przekonuje, że dobrze zamierzone działania na rzecz różnorodności (m.in. wprowadzanie sensitivity readers) przyczyniły się do powstania systemu kontroli ideologicznej. Choć historyczne podstawy tych działań są realne i uzasadnione (np. w 1985 roku tylko 18 z 2 500 amerykańskich książek dla dzieci zostało napisanych lub zilustrowanych przez czarnych twórców), to obecnie skutkiem jest homogenizacja literatury, autocenzura i wykluczanie niepokornych głosów.

📉 Dane z rynku USA

• 2 452 tytuły – tyle książek próbowano ocenzurować w amerykańskich bibliotekach w 2024 roku (wzrost niemal czterokrotny od 2020).
• Morals clauses – coraz powszechniejsze klauzule w umowach autorskich pozwalają wydawnictwom zerwać kontrakt z autorem, którego zachowanie wywoła kontrowersje.
• Media społecznościowe – oburzenie i moralny gniew stają się „walutą” rynku literackiego, często przesądzając o losach książki jeszcze przed jej premierą.

---

🌍 Perspektywa międzynarodowa

Choć diagnoza Szeteli ma charakter amerykocentryczny, wiele zjawisk ma swoje odpowiedniki w Europie i Polsce. I perspektywa chyba jednak jest już historyczna, nie odnosi się do najnowszych posunięć administracji Donalda Trumpa, zmierzającego w zupełnie inną stronę.

🇬🇧 Wielka Brytania

• Edycje klasyków: w 2023 roku głośna była sprawa przeredagowania książek Roalda Dahla i Iana Fleminga. Wydawcy usunęli fragmenty uznane za obraźliwe, co wywołało debatę o granicach „aktualizacji języka” w literaturze.
• Trigger warnings: nawet 1984 Orwella otrzymało ostrzeżenie o „seksizmie i rasizmie” na jednej z brytyjskich uczelni.

🇩🇪 Niemcy

• Debata wokół literatury dla dzieci (np. Pippi Pończoszanki) koncentruje się na usuwaniu rasistowskich określeń. Wydawcy często decydują się na zmiany językowe, ale istnieje też silny nurt obrony oryginalnych tekstów jako świadectwa historycznego.

🇵🇱 Polska

Polski kontekst różni się zasadniczo od amerykańskiego.

• Cenzura polityczna i instytucjonalna: w ostatnich latach obserwujemy próby wycofywania książek z listy lektur szkolnych pod naciskiem Ministerstwa Edukacji lub samorządów. Głośne były przypadki usuwania lektur uznanych za „ideologiczne” (np. książek Olgi Tokarczuk ).
• Presja ze strony środowisk religijnych i konserwatywnych: nagonki medialne na autorów piszących o seksualności czy tematach LGBT (np. Jakuba Żulczyka, Michała Witkowskiego).
• Brak instytucjonalnych „sensitivity reads”: w przeciwieństwie do USA czy Wielkiej Brytanii, w Polsce – o ile mi wiadomo — nie rozwinęła się jeszcze formalna praktyka zatrudniania czytelników wrażliwościowych. Konflikt o literaturę koncentruje się bardziej na osi konserwatyzm–liberalizm i dotyczy ingerencji państwa oraz presji politycznej, a mniej – presji progresywnej społeczności online.

---

🧭 Wnioski porównawcze

• W USA i Wielkiej Brytanii głównym źródłem autocenzury jest liberalna presja progresywna wspierana przez media społecznościowe. Tak było do czasów Donalda Trumpa. Ale nawet wcześniej w niektórych stanach zdarzały się ingerencje cenzorskie (zob. tabela poniżej)
• W Polsce i w niektórych krajach Europy Środkowo-Wschodniej to raczej konserwatywna cenzura polityczna i religijna kształtuje przestrzeń literacką.
• Niemcy plasują się pośrodku – z jednej strony praktykują „oczyszczanie języka” w literaturze dziecięcej, z drugiej utrzymują tradycję obrony tekstu jako źródła historycznego.

---

📌 Podsumowanie

Książka Adama Szeteli trafnie diagnozuje mechanizmy cenzury od wewnątrz w USA, jednak jej amerykocentryzm oraz historyczna perspektywa ogranicza jej aktualność. W Polsce czy Europie Środkowo-Wschodniej konflikt wokół książki przybiera inne formy – bardziej związane z polityką państwową, naciskami konserwatywnymi i kontrolą instytucjonalną. To porównanie pokazuje, że o ile mechanizmy moralnych panik i autocenzury są wspólne, o tyle ich źródła i wektory nacisku różnią się znacząco w zależności od kontekstu kulturowego i politycznego.

🧾 Bibliografia

• Szetela, Adam. That Book Is Dangerous!: How Moral Panic, Social Media, and the Culture Wars Are Remaking Publishing. Cambridge, MA: MIT Press, 2025.
• “How Publishers Became Scared of Books.” The Economist, August 23, 2025.
• “That Book Is Dangerous! (MIT Press page).” MIT Press. Accessed August 2025. https://mitpress.mit.edu/9780262049856/that-book-is-dangerous/
• “That Book Is Dangerous!” Publishers Weekly. Accessed August 2025. https://www.publishersweekly.com/9780262049856

Wg The Guardian w USA cenzurowane jest szczególnie uporczywie 20 tytułów.

Autor i tytuł	Powody cenzury w USA	Zakazy w innych krajach
Margaret Atwood – Oryx and Crake	„Gender fluidity”, narkotyki, treści seksualne (Utah, Teksas)	–
J.K. Rowling – Harry Potter	„Promocja okultyzmu i czarów” (Michigan 1999, Tennessee 2019)	Szkoły katolickie (Polska, Filipiny)
Rupi Kaur – Milk and Honey	Przemoc seksualna; najczęściej banowany tomik 2022–23	–
Khaled Hosseini – The Kite Runner	Przemoc, gwałt, homoseksualność; wycofany w szkołach Departamentu Obrony (2024)	Afganistan (film, 2007)
George Orwell – Nineteen Eighty-Four	Kwestionowana w szkołach; zakazy w Teksasie i na Florydzie (2024)	ZSRR (do 1988), Chiny (cenzura)
Salman Rushdie – The Satanic Verses	Protesty religijne, bluźnierstwo	Indie, Pakistan, Bangladesz, Sudan, Sri Lanka, Wenezuela
Toni Morrison – The Bluest Eye	Przemoc seksualna wobec dziecka; zakazana w 29 dystryktach (2022–23)	–
Marjane Satrapi – Persepolis	„Drapieżny język i obrazy”; zakazy w Illinois, Alaski, Iowa, Wisconsin	Iran, czasowo Liban
Ma Jian – China Dream	Krytykowana jako „antychińska propaganda”	Chiny, Hongkong (brak wydawców)
Vladimir Nabokov – Lolita	Pedofilia, „pornografia”; zakazy w szkołach	Francja, UK, Argentyna, RPA (lata 50.–60.)
Jodi Picoult – Nineteen Minutes	Najczęściej banowana książka w USA (98 zakazów); opis strzelaniny w szkole	–
D.H. Lawrence – Lady Chatterley’s Lover	„Obsceniczna” – powraca w dyskusjach szkolnych	UK (proces 1960), wcześniej USA
Jay Asher – Thirteen Reasons Why	„Gloryfikacja samobójstwa nastolatków” po emisji serialu (2017)	–
Arystofanes – Lysistrata	Zakaz pocztowy (Comstock laws, do 1954)	Grecja (okupacja, junta 1967)
Angie Thomas – The Hate U Give	Przekleństwa, narkotyki, seks, krytyka policji	–
John Cleland – Fanny Hill	„Treści obsceniczne”, erotyka – sporadyczne zakazy	UK (XVIII–XX w.), USA (XIX w.)
Roald Dahl – The Witches	„Promocja okultyzmu”, mizoginia („czarownice to kobiety”)	UK (wersje poprawione 2023)
Bret Easton Ellis – American Psycho	Ograniczona do dorosłych; przemoc i seks	Australia (Queensland, do 2015), Niemcy (sprzedaż shrink-wrap)
Margaret Atwood – The Handmaid’s Tale	Antyreligijna, seksualność; zakazana w 67 dystryktach	Iran i inne kraje autorytarne
Kurt Vonnegut – Slaughterhouse-Five	„Wulgarny język, niemoralność, antychrześcijańska” – zakazy w Teksasie i na Florydzie (2024)	ZSRR; palona w USA (Dakota Płn., 1973)

Ps. Edytowano fragmenty o braku odniesienia w książce Szeteli do najnowszych posunięć cenzorskich Donalda Trumpa. 24.08.25

PS. Edytowano tabelę na końcu. 25.08.25